Zagrożenia biologiczne i chemiczne w halach przemysłowych. Rodzaje zagrożeń, ich źródła i środki ochrony pracowników

Występowanie różnorodnych substancji chemicznych i czynników biologicznych, które mogą zagrażać zdrowiu i życiu pracowników, jest codzienną rzeczywistością wielu zakładów przemysłowych. Największym problemem jest fakt, że często są to niewidzialne zagrożenia. Bez odpowiednich rozwiązań technologicznych i procedur postępowania skuteczne zarządzanie tego typu ryzykiem nie będzie możliwe. Dlatego też każde przedsiębiorstwo powinno mieć odpowiedni pakiet narzędzi, dzięki którym będzie mogło przeciwdziałać pojawiającym się zagrożeniom. I nie jest to tylko konieczność prawna, ale element odpowiedzialnej strategii zarządzania przedsiębiorstwem.

Zagrożenia chemiczne w środowisku przemysłowym – charakterystyka

Substancje chemiczne, jakie mogą być obecne w zakładach przemysłowych, można klasyfikować nie tylko według rodzaju, ale również według sposobu oddziaływania na organizm człowieka. Wyróżniamy tu m.in. substancje toksyczne, podrażniające, uczulające, ale również o właściwościach rakotwórczych, mutagennych czy powodujące inne choroby (np. uszkodzenie układu oddechowego, nerwowego, rozrodczego, a nawet wzroku). Równie istotne są zagrożenia, które można skategoryzować jako fizyczno-chemiczne. To m.in. zwiększenie ryzyka pożaru, wybuchu czy korozji.

Co istotne, praktycznie w każdym większym zakładzie – nie tylko chemicznym, energetycznym czy farmaceutycznym – istnieje pewien poziom zagrożenia związany z wykorzystywanymi w procesach technologicznych substancjami o właściwościach szkodliwych.

Zagrożenia chemiczne – główne źródła w procesach przemysłowych

W wielu procesach produkcyjnych, związanych z przetwórstwem czy syntezą chemiczną, występują różnorodne substancje o różnym stopniu toksyczności. W przemyśle farmaceutycznym, ale również w procesach lakierowania występują np. rozpuszczalniki, które mogą być przyczyną przewlekłych chorób układu nerwowego.

Z kolei w procesach galwanicznych i trawiących, które są niezbędne w przemyśle elektronicznym czy metalurgicznym, używa się agresywne kwasy i zasady. Spawanie i procesy wysokotemperaturowe generują natomiast niebezpieczne opary i gazy, które mogą powodować poważne uszkodzenia układu oddechowego.

Przeczytaj również:

• Bezpieczne buty robocze – wymagania, oznaczenia i właściwości techniczne
• Jak skutecznie czyścić hale przemysłowe?

Ryzyko zagrożeń chemicznych wiąże się również z niewłaściwym magazynowaniem i transportem substancji chemicznych. Nieprawidłowe składowanie może prowadzić do niekontrolowanych reakcji chemicznych, a wycieki podczas przepompowywania czy dozowania narażają pracowników na bezpośredni kontakt z substancjami toksycznymi. Przypadkowe rozlewy, jeśli nie zostaną natychmiast zabezpieczone, mogą skazić duże obszary zakładu.

Również procesy pomocnicze mogą być źródłem zagrożeń chemicznych. Przykładem są tu oczyszczanie i dezynfekcja z użyciem silnych detergentów, prace konserwacyjne, a nawet działalność laboratoriów kontroli jakości.

Drogi zagrożenia substancjami chemicznymi

Stworzenie skutecznego systemu ochrony przed zagrożeniami chemicznymi wymaga odpowiedniej wiedzy, związanej m.in. ze sposobem wnikania substancji chemicznych do organizmu człowieka. Najczęściej odbywa się to poprzez wdychanie różnego rodzaju gazów, par czy aerozoli. Substancje dostające się do płuc mogą szybko wywoływać efekty ogólnoustrojowe.

Również przenikanie przez skórę może być szczególnie niebezpieczne. Niektóre związki organiczne potrafią wchłaniać się przez nieuszkodzoną skórę w ilościach porównywalnych z narażeniem wziewnym.

W warunkach przemysłowych rzadziej ma miejsce wnikanie do organizmu substancji chemicznych drogą pokarmową. Takie zagrożenie istnieje, gdy spożywa się posiłki w miejscach skażonych lub nie przestrzega się podstawowych zasad higieny osobistej (np. nieumycie rąk po kontakcie z substancjami chemicznymi).

Zagrożenia biologiczne w przemyśle

Zagrożenia biologiczne w środowisku przemysłowym związane są z różnorodnymi mikroorganizmami (od bakterii i wirusów, przez grzyby i pierwotniaki, po metabolity). Nawet z pozoru sterylne pomieszczenia, jakie są wymagane np. w branży spożywczej czy farmaceutycznej, mogą być siedliskiem licznych mikroorganizmów. Ludzie są narażeni na kontakt z nimi poprzez różnorodne źródła – od systemów wentylacyjnych po surowce pochodzenia biologicznego.

Rozwój mikroorganizmów w środowisku przemysłowym jest uwarunkowany licznymi czynnikami. Temperatura i wilgotność względna, dostępność składników odżywczych, pH środowiska oraz stagnacja powietrza i wody tworzą warunki sprzyjające namnażaniu patogenów.

Źródła zagrożeń biologicznych

Ryzyko zagrożenia biologicznego w dużej mierze wiąże się z branżą i realizowanymi procesami. Przykładem jest choćby przemysł spożywczy i realizowane procesy fermentacyjne, podczas których dochodzi do uwolnienia mikroorganizmów do środowiska. Przetwórstwo mięsne i produktów mlecznych wiąże się z ryzykiem zakażeń bakteryjnych.

W przemyśle farmaceutycznym i biotechnologicznym często wykorzystuje się celowe hodowle mikroorganizmów. Praca z materiałem biologicznym może prowadzić do uwrażliwienia alergicznego lub infekcji pracowników.

Również gospodarowanie odpadami jest sporym wyzwaniem w kontekście zagrożeń biologicznych. Kompostownie i biogazownie, oczyszczalnie ścieków przemysłowych czy zakłady recyklingu materiałów organicznych mogą być źródłem patogenów mikroorganizmów.

Przeczytaj również:

• Jak prawidłowe oznakowanie poziome wpływa na bezpieczeństwo i wydajność magazynu?
• Dlaczego szkolenia BHP są kluczowe dla bezpieczeństwa w halach przemysłowych?

W tym kontekście należy zwrócić szczególną uwagę na systemy wentylacyjne i klimatyzacyjne. Mogą być one rezerwuarem i drogą rozprzestrzeniania się mikroorganizmów. Legionella w instalacjach wodnych czy grzyby pleśniowe w kanałach wentylacyjnych to przykłady poważnych zagrożeń dla zdrowia pracowników na dużych obszarach zakładu.

Zagrożenia biologiczne i chemiczne – metody identyfikacji i oceny ryzyka

Skuteczna ocena ryzyka zawodowego wymaga systematycznego podejścia opartego na uznanych metodologiach. Norma PN-N-18002 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego” zawiera ogólne metody, które pozwalają oszacować poziom ryzyka zawodowego. Można też opierać się np. na modelach ECETOC TRA czy EMKG-Expo-Tool, które zapewniają ramy dla rzetelnej analizy narażenia pracowników. Istotne jest, żeby zidentyfikować wszystkie potencjalne źródła ekspozycji i określić prawdopodobne drogi narażenia.

Nowoczesne techniki pomiarowe

Podstawą ochrony pracowników przed zagrożeniami biologiczno-chemicznymi jest zaawansowany monitoring jakości powietrza na stanowiskach pracy. W tym celu można stosować np. specjalne pompy poboru powietrza (aspiratory), które umożliwiają ocenę indywidualnego zagrożenia, podczas gdy pomiary stacjonarne pozwalają na charakterystykę zagrożeń w całej hali produkcyjnej. Spośród specjalistycznych metod pomiarowych można wyróżnić m.in. chromatografię gazową i cieczową czy spektroskopię w podczerwieni, które zapewniają precyzyjną identyfikację substancji chemicznych.

W przypadku zagrożeń biologicznych można także postawić na specjalistyczne metody. Oznaczanie endotoksyn bakteryjnych czy ocena żywotności mikroorganizmów pozwala na kompleksową charakterystykę ryzyka biologicznego.

Ważna jest oczywiście właściwa interpretacja uzyskanych wyników pomiarów i odniesienie do obowiązujących standardów. Najwyższe dopuszczalne stężenia i najwyższe dopuszczalne stężenia chwilowe są podstawowym kryterium oceny narażenia chemicznego. Biologiczne wskaźniki narażenia umożliwiają zaś ocenę rzeczywistej dawki wchłoniętej przez organizm pracownika.

Dla czynników biologicznych, wobec braku jednoznacznych wartości progowych, stosuje się poziomy odniesienia oparte na badaniach epidemiologicznych i współczynniki niepewności uwzględniające różnorodność reakcji indywidualnych.

Systemy ochrony przed zagrożeniami

Skuteczne zarządzanie ryzykiem zagrożeń chemicznych i biologicznych wymaga wdrożenia odpowiednich narzędzi. Naturalnie ideałem byłoby całkowite wyeliminowanie tego typu zagrożeń, np. poprzez zastąpienie substancji toksycznych innymi, które nie stanowią zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników lub znacznie zmniejszają narażenie pracowników. Jednak nie zawsze istnieje taka możliwość.

Wśród rozwiązań ochrony i prewencji przed zagrożeniami można wyróżnić dwie główne grupy. To środki ochrony zbiorowej i środki ochrony indywidualnej.

Zagrożenia biologiczne i chemiczne ‒ środki ochrony zbiorowej

Podstawą ochrony przed zagrożeniami biologicznymi i chemicznymi są systemy wentylacyjne. Wentylacja miejscowa (w tym okapy i urządzenia odciągowe) pozwala na usuwanie zanieczyszczeń u źródła ich powstawania. Wentylacja ogólna zapewnia odpowiednią wymianę powietrza w całej hali, rozcieńczając ewentualne zanieczyszczenia do bezpiecznych poziomów.

Skuteczność systemów wentylacyjnych wymaga właściwego zaprojektowania, które musi uwzględniać charakterystykę zanieczyszczeń, ich ilość i inne warunki panujące w hali. Filtry HEPA eliminują np. cząstki stałe, podczas gdy filtry węglowe absorbują związki organiczne.

Hermetyzacja procesów minimalizuje uwolnienie substancji niebezpiecznych do środowiska pracy. Systemy zamknięte i półzamknięte, izolatory z atmosferą kontrolowaną oraz automatyzacja procesów niebezpiecznych ograniczają kontakt pracowników z potencjalnym zagrożeniem. Szczególnie efektywne są rozwiązania, które łączą hermetyzację z systemami monitoringu i automatycznego sterowania.

Systemy detekcji i sygnalizacji zapewniają z kolei wczesne ostrzeganie o przekroczeniu bezpiecznych poziomów przez poszczególne substancje. Detektory gazów i par toksycznych, systemy monitoringu ciągłego, a także alarmy z automatycznymi wyłączeniami awaryjnymi pozwalają na szybką reakcję w przypadku niekontrolowanego uwolnienia substancji niebezpiecznych.

Zagrożenia biologiczne i chemiczne ‒ środki ochrony indywidualnej

Ochrona układu oddechowego wymaga szczególnej uwagi przy doborze odpowiedniego sprzętu. Maski przeciwgazowe i przeciwpyłowe, dobrane według typu zagrożenia, zapewniają skuteczną filtrację wdychanego powietrza. Aparaty oddechowe niezależne i systemy z doprowadzeniem świeżego powietrza są niezbędne w środowiskach o wysokim stężeniu substancji toksycznych.

W zależności od charakteru zagrożeń biologicznych i chemicznych konieczne może być również noszenie specjalistycznej odzieży ochronnej. Kombinezony, fartuchy czy rękawice o odpowiedniej odporności chemicznej chronią skórę przed kontaktem z niebezpiecznymi substancjami. W środowiskach o wysokim ryzyku skażenia biologicznego konieczne może być używanie odzieży jednorazowej.

Ochrona oczu może wymagać stosowania gogli ochronnych czy przyłbic. Jeśli ryzyko kontaktu z toksycznymi substancjami jest wysokie, koniecznością może być zapewnienie pryszniców bezpieczeństwa bądź płuczek do oczu. Pozwalają one na natychmiastowe zneutralizowanie niebezpiecznych substancji w razie kontaktu z nimi.

Procedury postępowania awaryjnego

Ponieważ w halach produkcyjnych, w których obecne są niebezpieczne substancje, mogą wydarzyć się różnorodne scenariusze, warto przygotować różne procedury działania. Pracownicy inaczej bowiem powinni zareagować na niewielki wyciek, a inaczej w przypadku poważnej awarii.

Procedury ewakuacyjne i powiadamiania o zagrożeniach muszą być jasno określone. Dlatego tak ważne są regularne szkolenia dla pracowników. Również współpraca z zewnętrznymi służbami ratowniczymi (strażą pożarną i służbami medycznymi) wymaga odpowiednich procedur i zapewnienia dostępu do niezbędnych informacji o substancjach używanych w zakładzie.

Procedury dekontaminacji pracowników i neutralizacji rozlewów chemicznych wymagają specjalistycznego sprzętu i przeszkolonych pracowników (dopóki nie pojawią się odpowiednie służby ratownicze). Istotnymi elementami zapobiegania zagrożeniom są również umiejętność dezynfekcji obszarów skażonych biologicznie i bezpieczna utylizacja odpadów niebezpiecznych.

Zagrożenia biologiczne i chemiczne – wymogi prawne i inne regulacje

Podstawą bezpiecznej pracy jest oczywiście Kodeks pracy, który określa podstawowe obowiązki pracodawców w zakresie ochrony pracowników. Natomiast przepisy wykonawcze szczegółowo regulują np. kwestie najwyższych dopuszczalnych stężeń szkodliwych substancji, procedur oceny ryzyka czy wymagań dotyczących środków ochrony indywidualnej.

Europejskie rozporządzenia REACH (Rozporządzenie nr 1907/2006) i CLP (Rozporządzenie nr 1272/2008) harmonizują standardy bezpieczeństwa chemicznego w całej Unii Europejskiej i dostosowują je do systemu opracowanego przez Organizację Narodów Zjednoczonych w celu wykrywania niebezpiecznych substancji chemicznych i informowania użytkowników o związanych z nimi zagrożeniach. Przepisy te wprowadzają m.in. systemy rejestracji i autoryzacji substancji, scenariusze narażenia i standaryzowane karty charakterystyki dla poszczególnych substancji.

Przedsiębiorcy są zobowiązani do prowadzenia szczegółowej dokumentacji wszystkich aspektów zarządzania ryzykiem biologicznym i chemicznym. Rejestry substancji niebezpiecznych, dokumentacja oceny ryzyka zawodowego, protokoły pomiarów i badań są podstawą nadzoru oraz dowodem na należyte wywiązywanie się z obowiązków prawnych.

Podsumowanie

Skuteczna ochrona pracowników przed zagrożeniami biologicznymi i chemicznymi w halach przemysłowych wymaga holistycznego podejścia. Powinna łączyć nowoczesne technologie, systematyczną kontrolę i ocenę ryzyka oraz standardy bezpieczeństwa na wszystkich poziomach organizacji. Inwestycje w systemy ochrony, choć wymagają znacznych nakładów finansowych, są niezbędne. I nie chodzi tu tylko o obowiązek prawny, ale również o długoterminowe korzyści w postaci zmniejszenia absencji chorobowej i zwiększenia produktywności.

Przyszłość bezpieczeństwa przemysłowego będzie z całą pewnością wymagać ciągłego dostosowywania się do nowych wyzwań. Inwestycjom w nowoczesne systemy ochronne powinno jednak towarzyszyć budowanie kultury bezpieczeństwa firmy, opartej na zaangażowaniu wszystkich pracowników i ciągłym doskonaleniu procedur ochronnych.

Zobacz: Największe hale przemysłowe powstające w Polsce

Źródło: Zagrożenia biologiczne i chemiczne w przemyśle: identyfikacja i prewencja